Yota-inet.ru Борынгы һинд фәлсәфәсенең төп үсеш этаплары (борынгыда да , бүген дә
билгеле булган төрле фәлсәфи фикер чыганакларына ярашлы)
10нчы сорау. Борынгы һинд фәлсәфәсе
1. Борынгы һинд фәлсәфәсен чорларга бүлү
Ведик чоры (б.э.кадәр XV – VIгасырлар). Веды (сүзгә-сүз – “белемнәр” – дини-фәлсәфи трактатлар, аларны б.э. кадәр
XV гасырда Һиндстанга Урта Азия, Идел буе һәм Ираннан килгән арийцлар кабиләләре алып килгән. Борынгы һинд
фәлсәфәсен өйрәнүчеләрне күбрәк вед-упанишадының (санскриттан – “укытучы аягы астында утыру”) йомгак
өлешләре кызыксындыра. Биредә веда эчтәлегенең фәлсәфи аңлатмасы бирелгән.
Бүгенге көнгә килеп җиткән
Ведлар
Ведларга кертелгән өлешләр
“Изге язмалар”, дини гимннар (“самхитлары”);
Ритуалларны тасвирлау (“брахманнар”), брахманнар (жрецами)
тарафыннан язылган һәм дини культларны тәртипкә китрүдә
кулланылган;
Урман дәрвишләре китабы (“араньяклар”);
Ведаларга фәлсәфи аңлатмалар (“упанишадлар”).
Ригведа
Самаведа
Яджурведа
Атхарваведа
Эпик этап (б.э.кадәр VI – II гасырлар), аның киң билгеле ике поэмасы – “Махабхарата” һәм
“Рамаяна” эпослары, аларда чорның күп фәлсәфи мәсьәләләре күтәрелә
Бу чорда ведаларга каршы
тудырылучы тәгълиматлар
Буддизм
Джайнизм
Чарвана-лакаята
Бу чорда барлыкка килүчек ведик тәгълиматны (“даршаны”) үстерүче
фәлсәфә мәктәпләре
йога
веданта
вайшешина
ньяя
миманса
санкьхя
Сутр эрасы (б.э. кадәр II гасыр – б.э. VII гасыры) – аерым мәсәләләрне караучы кыска фәлсәфи
трактатлар (мәсәлән,” нама-сутра” һ.б.), – борынгы һинд фәлсәфәсе чорын тәмамлый.
Киләчәктә (урта гасырда һинд фәлсәфәсендә хакимлек итүче урынны Гаутамы Будда тәгълиматы
– буддизм яулый.
XVIII – XX гасырларда һинд фәлсәфәсе европа фәлсәфи фикере казанышлары белән байый (атап
әйткәндә, инглиз фәлсәфәсе)
141.
2. «Саф акыл тәнкыйде»
Әсәрнең төп идеясе –агностицизм – әйләнә-тирә чынбарлыкны танып булмау. Кантка кадәр күпчелек фәлсәфәчеләр танып
белүдә туган кыенлыкларның төп сәбәбе сыйфатында танып белү объектын күргәннәр – меңәр еллар ачылмаган серләре
булган яшәеш, әйләнә-тирә дөнья. Кант исә кыенлыклар сәбәбе әйләнә-тирә чынбарлык – объект түгел, ә танып белү
эшчәнлегенең субъеты – кеше, дөресрәк, аның аңы дигән гипотеза тәкъдим итә. Кеше акылының танып белү мөмкинлекләре
(сәләтләре) чикле (ягъни акыл барын да булдыра алмый). Кеше акылы үзенең танып белү чаралары хәзинәсе белән үз
кысаларыннан (мөмкинлекләреннщн) чыгарга тырышса, ул хәл иткесез каршылыкларга (антиномияләргщ) очрый. Акыл
ярдәмендә ике капма-каршы антиномияне –логик дәлилләргә мөмкин – әмма акыл аптырашта кала. Кант буенча,
антиномияләр булуы – акылның танып белү сәләтләренең чикләре булуының дәлиле.
Антиномнар
Дөнья вакыт башлангычына ия һәм
пространствода чикләнгән
Дөньяның вакыт башлангычы юк һәм
ул чиксез
Дөньяда бернинди гади нәрсә юк
Тик гади элементлардан торган гына
түгел, гадидән торганнар да бар
Азатлык һәм сәбәплелек
Табигать законнары буенча
сәбәплелек кенә түгел, азатлык та
бар
Азатлык юк
Алла бар- һичшиксез нинди дә булса
асыл кирәк, бар булганның сәбәбе
Алла барлыгы
Алла юк. Бернинди дә абстракт асыл
юк – бар булганның сәбәбе юк.
219.
54нче сорау. Танып белү (гносеология)
1. Танып белүгә гомуми төшенчә
Танып белү – кеше аңындагы чынбарлыкның махсуслаштырылган актив чагылдырылу процессы. Танып белү барышында
яшәешнең төрле чикләре билегеләнә, әйберләрнең тышкы ягы һәм асылы, әйләнә-тирә күренешләр тикшерелә, шулай ук
танып белү эшчәнлеге субъекты – кеше – кешене тикшерә, ягъни үз-үзен. Заман гносеологиясе нигездә гностицизм
принципларына нигезләнә.
Танып белү буенча кеше
гамәлләре төрләре
Кеше әйләнә-тирә дөньяны
турыдан-туры танып белү
(ягъни я үзе өчен нәрсә булса
да яңаны ача, яки кешелек
өчен);
Кеше әйләнә-тирә дөньяны
башка буын вәкилләре танып
белү эшчәнлеге нәтиҗәләре
аша таный (китап укый,
өйрәнә, матди һәм рухи
мәдәният төрләренә тартыла.
Танып белү проблемасына
төп якын килү юллары
Гностицизм: гностицизм тарафдарлары
(кагыйдә буларак, материалистлар) әлеге һәм
киләчәк танып белүгә оптимистик карыйлар.
Алар фикеренчә, дөньяны танып була, ә кеше
танып белү өчен чиксез мөмкинлекләргә ия.
Материалистлар танып белүне процесс дип
саный, аның барышында материя үзенең
чагылдыру сәләте аша – аң – үзен-үзе өйрәнә;
Тарих принцибы – предмет һәм күренешләрне
аларның тарихи барлыкка килү һәм үсеше
контекстында карау;
агностицизм: агностиклар (еш кына –
идеалистлар) кешенең танып белү
сәләтлелегенә, яки гомумән дөньяның танып
белеп булуына ышанмыйлар яки аны
өлешләтә генә танып була дип исәплиләр.
Агностиклар арасында иң танылганы Иммануил Кант. Аның тарафыннан
агностицизмның эзлекле теориясе тәкъдим
ителә. Идеалистлар танып белъне идеаль
акылның мөстәкыйль эшчәнлеге дип
саныйлар.
Танып белү принциплары
Диалектика принцибы танып
белүгә диалектик якын килүне күз
уңында тота (ягъни үсеш
күзлегеннән), диалектика
законнары, категорияләре,
принципларын куллану;
Практика принциплары – танып
белүнең төп ысулы итеп
парктиканы тану – кешенең
әйләнә-тирәне һәм үз-үзен үзгәртү
буенча эшчәнлеге;
Чынбарлыкны иҗади чагылдыру
активлыгы принцибы;
хакыйкатьнең конкретлык
принцибы – конкрет шартларды
нәкъ индивидуаль һәм дөрес
хакыйкатьне эзләү.
268.
7. Дж. Дьюиның социаль фәлсәфәсе. Әхлак проблемасы.
Дж. Дьюи иҗатында социаль фәлсәфә һәм әхлак проблемасы
Төп положениеләр
• кешелек дөньясы омтылырга тиешле бердәнбер «югары байлык-игелекләр» юк;
• максатлар һәм байлыклар плюрализмы бар;
•максатлар һәм байлыклар абстракт була алмый, алар конкрет;
• төп байлык-игелекләр – сәламәтлек, байлык, намус, яхшы исем, дуслык, җәмгыять ягыннан югары
бәя, укымышлылык, гаделлек, уртачалык, киң күңеллелек;
• күпчелек кешеләр әйтелгән игелекләргә омтыла, өстәвенә гомумән игелекләргә түгел, ә аларның
конкрет үлчәменә;
• теләсә кайсы игелкккә ирешү ул тәҗрибә үзгәрүе сыйфатында була;
• димәк, барлык очракта да үсеш үзе төп әлакый максат була;
• әхлакый дини кануннар (үтермә, урлама һ.б.лар) абсолют характерга ия түгел (мәсәлән, сугышта
дошманга карата) һәм конкрет аерым бер очракта гадел (яки гадел түгел);
• демократия кешелек гомумяшәешенең оптималь формасы булып тора;
• «максат чараларны аклый” лозунгы үзенең асылды белән дөрес түгел һәм кире кагылырга тиеш;
• максатлар чараларга тәңгәл килергә тиеш, ә чаралар – максатларга; начар чаралар куллану мотлак
рәвештә максатның сыйфат ягыннан үзгәрүенә китерәчәк (максатлар чараларга тәңгәлләшүгә
китереләчәк);
• демократия көчләү, сугышлардан баш тартырга һәм тынычлык чараларын гына кулланырга тиеш(бу
барлык кешелеккә дә кагыла);
• җәмгыять социаль каршылкларны, социаль төзеп коруларны тигезләүгә мохтаҗ;
• социаль төзеп коруларның төп этәргече – фәнни методлар һәм мәгариф һәм әхлакта югары
технологияләр куллану.
14нче сорау. Софистлар һәм Сократ фәлсәфәсе
1. Софистиканың гомуми төшенчәсе
Софистлар — б.э. кадәрге V – IV гасырның беренче яртысында яшәп килүче Борынгы Грециянең
фәлсәфә мәктәбе. Бу фәлсәфә вәкилләре фәлсәфәче-теоретик булып кына түгел, фәлсәфәчепедагоглар булып чыгыш ясыйлар,алар гражданнарны фәлсәфәгә, ораторлык сәнгатенә һәм башка
төр белемнәргә өйрәтәләр (грек теленнән “софистлар” — акыл ияләре, акыл бирүче остазлар).
Үзенчәлекләре
Софистлар вәкилләре
Әйләнә-тирәдәге чынбарлыкка тәнкыйди мөнәсәбәт;
өлкән софистлар (б.э. кадәрге V
гасыр) – Протагор, Горгий, Гиппий,
Продик, Антифонт, Критий;
кече софистлар — Ликофрон,
Алкидамант, Трассимах
Сократ рәсми рәвештә бу
төркемнәргә керми, әмма
софистларның күп идеяләрен
уртаклаша һәм софистиканы практик
эшчәнлектә куллана.
Барысын да гамәлдә тикшереп карага омтылу, теге яки бу дөрес
яки ялган фикерне мантыйк ярдәмендә дәлилләү;
Иске традицион цивилизация нигезләрен кабул итмәү;
Иске традиция, гадәт, дәлилләнмәгән белемгә нигезләнгән
кагыйдәләрне инкарь итү;
Дәүләт һәм хокукның шартлылыгын, аларның камил булмавын
дәлилләргә омтылу;
Әхлак нормаларын абсолют барлык итеп түгел, ә тәнкыйть
предметы итеп кабул итү;
Бәяләү һәм фикер йөртүдәге субъектив, объектив яшәешне
инкарь итү һәм чынбарлыкның тик кеше фикерендә генә яшәгәнен
дәлилләргә тырышу.
Translatero. com > Татарско русский переводчик онлайн
Ярсучанлык — биологик чагылышның гади формасы – тере организмнарның(хәтта
үсемлекләрнең) әйләнә-тирә дөньяның предмет һәм күренешләренә (тере һәм терек
булмаган) реакциясе. Мисал- кибү, эсседә яфракларның бөтерелүе, яңгырдан соң аларның
формасы үзгәрүе (элекке хәленә кайтулары), көнбагышның «Кочш артыннан» хәрәкәтләнүе.
Сизгерлек — киләсе, билолгик чагылдыруның тагы да югарырак формасы – тере
организмнарның әйләнә-тирә дөньяны тойгы-сиземләү рәвешендә чагылдыру.
Психик чагылыш – тойгыларны системалаштыру, аңлау, тере организмнарның үз-үзен
тотышларын зйлзнз-тирә мохиткә яраклашу масаты белән үзгәзртә алу сәләте, барлыкка
килгән стандарт һәм стандарт булмаган вакыйгаларга төрлечә реакция ясау, алардан дөрес
чыгу юлы табу.
Аң – биологик чагылышның югары формасы. Кешегә һәм, өлешләтә югары хайваннарга хас.
Аң — әйләнә-тирә дөньяның тулырак чагылышы һәм аны аңлау, абстракцияләү, үз-үзен
тикшерү сәләте фикерләү аркасында яңа фикер алу — ягъни аңның үз-үзенә юнәлгәнлеге —
фикерләүгә), предметлата-гамәли эшчәнлеккә сәләтлелек.
2.Кытайның төп милли фәлсәфи тәгълиматлары
Кытайның төп милли фәлсәфи тәгълиматлары
Борынгы милли фәлсәфи
тәгълиматлар
даосизм
Азрак таралган
тәгълиматлар
моизм
Кытайга буддизм үтеп кергәннән
соң Кытай фәлсәфәсенең төп
юнәлешләре (безнең эраның
IIIгасыры) һәм XIX гасыр ахырына
кадәр (Икенче этап)
лонфуцианлык
легизм
натурфилософия
номинализм
Чань-буддизм (милли кытай
буддизмы, кытай
мәдәниятенең һиндстан
буддизмына йогынты ясаудан
килеп чыккан, Китай
тарафыннан үзләштерелгән;
неодасизм
неоконфуцианлык
XX гасырда милли кытай
фәлсәфәсен баеткан дөнья
фәлсәфи фикер
казанышлары.
Христиан дине идеяләре
Марксизм идеяләре
Алдынгы европа
фәләсфәчеләре
идеяләре
Прогматизмның америка
фәллсәфәчеләре
идеяләре
234.
Рус фәлсәфәсенең предметы
• кеше проблемасы;
• космизм (космосны
бердәм бербөтен
организм буларак кабул
итү);
• проблема государства;
• мораль һәм әхлак
проблемалары;
• социаль гаделлек
проблемасы (әлеге
проблема белән рус
фәлсәфәсенең бик яхшы
катламы «сугарылган»);
• Россиянең тарихи үсеш
юлын сайлау проблемасы
– Көнчыгыш һәм Көнбатыш
арасында (рус
фәлсәфәсенең аеруча
үзенчәлекле проблемасы);
• идеаль җәмгыять
проблемасы;
• киләчәк проблемасы.
Рус фәлсәфәсенең төп баскычлары(этаплары):
•борынгы рус фәлсәфәсе тууы һәм Русьнең яшь
христиан фәлсәфәсе чоры;
• татар-монгол изүе, үзәкләштерелгән рус дәүләте
туган, аякка баскан һәм үсешкән чорлары
фәлсәфәсе (Мәскәү Русе һәм Россия);
• XVIII гасыр фәлсәфәсе;
• XIX гасыр фәлсәфәсе;
• XX гасыр рус һәм совет фәлсәфәсе.
• власть проблемасы;
136.
3. XIX гасыр немец материализмының төп юнәлешләре
Людвиг Фейербах фәлсәфәсе (1804 — 1872). Людвиг Фейербахның атеистик һәм материалистик
фәлсәфәсе немец фәлсәфәсенә дә, материализмга да кертелә. Бу гадел дә, чөнки Фейербах
фәлсәфәсе немец классик фәлсәфәсен тәмамлады һәм немец материализмына нигез салды,
алар арасындагы бүленеш булды
Марксизм
Марксизм фәлсәфәсе
Политэкономия (икътисадый
тәгълимат)
Фәнни коммунизм (социальсәяси теория)
Карл Маркс (1818-1883)
Фридрих Энгельс (18201895)
2. Милет мәктәбе («физиклар») – Фалес, Анаксимандр, Анаксимен
Милет мәктәбе Борынгы Грециянең б.э.ның VI гасырында барлыкка килеп, исемен нигез салынган
шәһәр исеменнән ала – Милета — Кече Азиядәге эре сәүдә-һөнәри полисы.
Вәкилләре
Үзенчәлекләр
материалистик
позициядән чыгыш
ясыйлар
Фәлсәфә белән генә
түгел, башка фәннәр
белән дә шөгыльләнә
— төгәл һәм табигый
фәннәр белән;
Табигать законнарын
аңлатырга тырышалар
(шуның өчен үзләренә
икенче атама «физиклар”) алалар;
Әйләнә-тирә дөнья
барлыкка килгән
беренчел
субстанцияне
эзлиләр.
Фалес (якынча 640 560 еллар) – милет
мәктәбенә нигез
салучы, танылган грек
галимнәренең һәм
фәлсәфәчеләренең
берсе. Зур фәнни һәм
фәлсәфи эз калдырган
Фалес.
Анаксимандр(б.э.кадәр
610 – 540 еллар), ул
Фалес укучысы
Анаксимен (б.э.
кадәр 546 – 526
еллар ) –
Анаксимандр
укучысы
«Арабыздан киткән артистларыбыз булмагач, миңа Камал театры юк кебек тоела»
Татарстанның атказанган артисты, Муса Җәлил исемендәге һәм «Тантана» премияләре лауреаты Эмиль Талипов Раушания апаның үзенә «балам» дип дәшкәнен искә алды:
– Тетрәндергеч хәбәр булды. Коля абыйның, абыйсы Айдар абый Хафизовның да шулай кинәт китүләре тетрәндергеч булган иде. Хәзер дә ышанып булмый. Өчесе дә яшисе кешеләр иде әле. Раушания апа турындагы хәбәрне ишеткәч, күз алдына аның белән бәйле истәлекләр, спектакльдә бергәләп уйнаулар килеп баса.
Раушания апаның абыйсы Айдар Хафизов шагыйрьләргә, язучыларга багышлап бик күп кичәләр уздыра иде. Рәзин Нуруллин белән «Пар канатлар» дигән кичә эшләгәннәр иде. Шунда Айдар абый мине дә, Раушания апаны да катнаштырмый калмый иде. Мин яшь кенә бер малайны, Раушания апа әнием булып уйный идек. Менә шунда Раушания апаның «балам, балам» дип йөртүе истә калган. Якын итеп, шулай әйтә иде миңа. Мәрхүм Айдар абый кызып китеп, сүгеп ташласа, Раушания апа безне: «Борчылма, барысы да әйбәт булыр», дип, тынычландыра иде. Миңа ярдәм итүе, киңәшләрен әйтүе исемдә. Гримеркасына алып кереп, сөйләшеп утырырга ярата иде.
Раушания апа белән бәхәсләшә идек. Һәрберебез үз фикерендә кала иде. Эх, Раушания апа белән бер бәхәсләшәсе иде, дип уйлап куям хәзер.
Беләсеңме, кешенең исеме театр белән шулкадәр бәйләнә икән. Арабыздан киткән артистларыбыз булмагач, миңа Камал театры юк кебек тоела, ятимләнеп кала. Һәр актерны күреп, белеп үсәсең, бер сәхнәдә уйныйсың. Һәм алар юк. Шуны кичерүе бик авыр. Зур югалту, – диде Эмиль Талипов.
Халкыбызның сөекле артисткасы Раушания Юкачеваның рухы шат, урыны җәннәттә булсын. Якыннарының тирән кайгысын уртаклашабыз.
143.
Саф акыл структурасы, сигналлар кабул итүче – танылмаган «үз эчендәге әйберләр” образы– әйләнәтирә дөнҗя
Сизеп белү формалары –
пространство һәм вакыт. Сизеп
белү аркасында аң хис-тойгыларны
пространство һәм вакытка куеп
башта системалаштыра.
Сан категорияләре:
-берлек
-күплек
-бөтенлек
Акыл формалары – категорияләр –гомум
төшенчәләр, алар ярдәмендә пространство һәм
вакытның «система координат»ына
урнаштырылган беренчел хис-тойгыларны алга
таба аңлау һәм системалаштыру. Кантка
ярашлы, алар ярдәмендә акыл үз эшчәнлеген
башкара: беренчел хис-тойгылар хаосын
тәртипкә сала, моңа ярашлы фикерләү
эшчәнлеге дә тәртипкә салыну мөмкинлеге
барлыкка килә. Кант мондый унике категорияне
бүлеп чыгара һәм һәрберсендә икешәр булган
аларны дүрт сыйныфка бүлә, шул ук вакытта
һәр сыйныфның беренче категорияләре –
сыйныф характеристикасының капма-каршысы,
өченчеләре – аларның кушылмасы(синтезы).
Сыйфат
категорияләре:
-чынбарлык
-инкарь итү
-чикләү
Мөнәсәбәтләр
категорияләре:
-субстанциональлек
һәм акциденция
-сәбәп һәм нәтиҗә
-үзара йогынты ясашу
Акыл формасы – ахыргы югары
идеяләр,мәсәлән: Алла идеясе;
җан идеясе; дөнҗя асылы һәм
башка идеяләр. Кант буенча
фәлсәфә, югары идеяләр
турындагы фән
Модальлек
категорияләре:
-мөмкинлек һәм
мөмкинлек булмау
-яшәү һәм яяшәмәү
-кирәклек һәм
очраклылык
123.
33нче сорау. XVIII гасыр француз Мәгърифәтчелеге фәлсәфәсенең
атеистик-материалистик юнәлеше.
1.Атеизм һәм материализмның гомуми төшенчәләре. Атеистикматериалистик фәлсәфә
Атеистик-материалистик фәлсәфә XVIII
насыр Франциядә Бөек француз
революциясенә кадәр һәм аның
вакытында таралу ала
Күренекле вәкилләре
Мелье
Ламетри
Дидро
Гельвеций
Гольбах
Атеизм — фәлсәфә юнәлеше, аның
вәкилләре тулысынча Алла барлыгын,
динене инкарь итә.
Материализм — фәлсәфәдәге
юнәлеш, әйләнә-тирә дөньяның
мөстәкыйль идеаль (рухи)
башлангыч белән тууын һәм бар
булуын кабул итми һәм әйләнә-тирә
дөньяны, аның күренешләрен,
кешене табигый фәннәр
күзлегеннән аңлаталар.
186.
2.Бердәмлек һәм капма-каршылклар көрәше законы
Бердәмлек һәм капма-каршылыклар көрәше законы барлык асыл капма-каршы башлангычлардан
булуынан гыйбарәт, алар табигате буенча бердәм булып, көрәштә һәм бер-берсенә каршы торалар. (мәсәлән:
көн һәм төн, кайнар һәм суык, кра һәм ак, кыш һәм җәй, яшЬлек һәм картлык, һ.б.).Бердәмлек һәм капма-каршы
башлангычлар көрәше — эчке хәрәкәт чыганагы һәм бар асылның үсеше.
Бердәмлеккә һәм
Гегельнең
капма-каршылыклар
көрәшенә махсус караш
Көрәшнең төрләре
Башка төр үзара бәйләнешләр
250.
3. Космизм фәлсәфәсе
Космизм — космосны, әйләнә-тирәне (табигатьне) кешене үзара бәйләнгән бербөтен итеп караган фәлсәфә юнәлеше. Юнәлшенең иң
күренекле – Н.В. Бугаев, В.И. Вернадский, К.Э. Циолковский, А.Л. Чижевский.
А.Л Чижевскийның
Фәлсәфи системасы
Төп
положениеләр
Җирдәге тормыш үсеше
(биосфераның) эчке сәбәпләре
буенча гына түгел, бер үк вакытта
космосның көчле йогынтысы
астында була.
Җирдәге барган процессларда,
биосфера тормышында төп
рольне,Чижевский буенча, Кояш
уйный. Кояш активлыгы
хайваннар хәленә, су күтәрелү
һәм су кимүгә, социаль
катаклизмнарга — сугыш,
инкыйлабларга йогынты ясый.
Чижевский үзенең идеяләрен фән
теле белән түгел, ә шигырь,
әдәби әсәрләр белән ирештергән.
Чижевский фәлсәфәсе
Көнбатышта үзенчәлекле,
оригиналь, әмма фәнни туфрагы
булган дип табыла.
Н.В.Бугаевның
фәлсәфи системасы
Төп
положениеләр
бөтен космос чиксез
күп рухи
берәмлекләрдән –
монадлардан тора
Монадлар үзендә
энергия, белем,
«үткәннәр истәлеген»
туплый.
Космик монадларның
яшәеше һәм үзара
бәйләшене аркасында
җирдәге һәм галәм
цивилизациясе булуы
мөмкин.
К.Э Циолковскийның
мәңгелек идеясе
Теория асылы
Циолковский материя
нигезендә кечкенә
кисәкчекләр – атомнар дип
билгели. Атомнар, төрле
формага кереп, материаль
җисемнәрнең төрлелеген
хасил итә.
Әйбер, җисем таркалганда
бөтенләй югалмый — ул
атомнарга бүленә, алардан
яңа әйберләр һәм җисемнәр
барлыкка килә. Галәмдә
атомнар әйләнеше яши, ә
материя, даими рәвештә
формасын үзгәртеп, саклана.
Циолковский фән һәм
техника мөмкинлекләренә,
кешенең галәмне яулавын
һәм киләчәктә планетаара
цивилизацияләр белән
аралашуга ышана.
В.И Вернадскийның
Ноосфера теориясе
Теория асылы
По мере эволюции
человека усиливается
его преобразующая
деятельность
окружающей природы.
Появляется ноосфера —
сфера разума, жизни
человека, его
материальной и
духовной культуры.
Ноосфера даими
рәвештә киңәя һәм
яшәешнең башка
өлкәләрне үз эченә ала
бара. Биосфера (тормыш
мохите) даими, әмма
эзлекле рәвештә
ноосферага күчә.
Киләчәктә ноосфера
Җирдә әйдәүчегә
әйләнәчәк һәм космоска
күчәчәк.
273.
5.Кеше мөнәсәбәтләре, кеше массалары, мәдәният проблемалары
Фрейд кеше мөнәсәбәтләренә, кеше массалары, мәдәният мәсьәләләренә аерым игътибар бүлә.
Үзенчәлекләр:
Фрейдка ярашлы, кешелек җәмгыяте бары тик аңсыз
башкарылган гадәтләр, теләк-омтылышлар, дәртне үзара
бастыру шарты булганда гына яши ала, югыйсә җәмгыять
эчтән җимереләчәк.
Бастырылган энергияне масса-күләм сублимацияләү
һәм аның мәдәнияткә әйләнүе бара.
Җәмгыять бастырылган энергиянең алмаштыргычын
ритуалларны тудыра.
Ритуал — коллектив аңсыә башкарылганнар — этеп
чыгарылган теләкләрне тормышка ашыру формасы.
Ритуаллар шактый күп – дин, әхлак, сәнгать, шигърият,
музыка, тамаша, масса-күләм чаралар.
Фрейд эшләгән нәтиҗәләр:
цивилизация үскән саен кеше дәрте ныграк бастырыла
бара.
Бу масса-күләп психозга, гомум халык депрессиясенә
(төшенкелеккә) китерә;
Һәм тагы да катлдаулырак, үткен ритуаллар төзү
кирәклегенә китерә.
6. Масса (халык төркеме) феномены.
Халык төркеме(масса) феномены
Феномен асылы:
Бастырылган теләкле шактый кеше массага, төркемгә оеша һәм үз энергиясен лидерга (җитәкчегә) юнәлдерә. Төркемнең
һәр әгъзасын, тулаем массаны, төркем лидерын тиңләштерү процессы бара.
Төркемнең(халыкның) һәр әгъзасы автоматик рәвештә үзенә лидер (башлык) сыйфатларын, ә башлык (лидер) үзенә масса
сыйфатын күчереп ала.
Кешеләрнең массага берләшүе, лидер белән тиләштерелүе “аңсыз” халык өерендә кыйммәтләр, көч (төркемгә һәм
лидерга бәйле булу аркасында), хәвефсезлекнең үзен юкка чыгаруга булышлык итә.
Халык өере агрессив, җиңел кабызып җибәрелүчән, кискен, аяусыз.
Халык төркеме лидерының ролен, Фрейд буенча, бары тик ачык психик аномалияле, үзенең үзенчәлекле булуына үзе дә
ышанган һәм үзе артыннан халыкны алып барырга сәләтле шәхес кенә башкарып чыга ала.
225.
Маркс буенча биш иҗтимагый-икътисадый формация
Первобытнообщинная
формация
Характеристика
“Азия җитештерү ысулы” эре елгалар
буенда урнашкан борынгы Көнчыгыш
җәмгыятьләрендә таралыш ала (Мисыр,
Кытай, Месопотамии) Азия җитештерү
ысулы үз эченә ала:
Кол биләүүчелек иҗтимагыйикътисадый формация:
Характеристика
Характеристика
• примитив хезмәт оештыру
формалары (механизмнарны сирәк
куллану, гадәттә – индивидуаль кул ,
сирәк — коллектив эш (ауга йөрү,
игенчелек);
• хосусый милек милек булмавы —
хезмәт чаралары һәм нәтиҗәләренә
гомуми милекнектә;
• тигезлек һәм шәхси иреклек;
• җәмгыятьтән аерылган көчләп
тагылган власть юклыгы;
• иҗтимагый яктан йомшак
оешканлык — кан-кардәшлек билгесе
ягыннан кавемнәргә оешып, бергәләп
карарлар кабул итә алырлык
дәүләтләр булмавы.
• икътисад нигезе буларак ирригация
игенчелеге;
• төп җитештерү средстволарына
хосусый милек булмавы (җир,
ирригация корылмаларга);
• җир һәм җитештерү средстволарына
дәүләт милеге;
• дәүләт контроле(бюрократия)
астындагы ирекле общинникларның
массалы коллектив хезмәте;
•үзәкләштерелгән, көчле, деспотизмга
корылган власть булуы. Алардан кол
биләүчелек иҗтимагый-икүтисадый
формация тамырдан аерылып тора:
• җитештерү средстволарына хосусый
милек барлыкка килә, шул исәптән
«тере» , «сөйли алучы» – колларга да;
• социаль тигезсезлек һәм иҗтимагый
(сыйнфи) бүленеш;
• дәүләт һәм власть.
• җитештерү
средстволарына
хосусый милек
барлыкка килә, шул ук
исәптә «тере”,
«сөйләшә белүче” —
коллар;
• социаль тигезсезлек
һәм иҗтимагый
(сыйнфый) бүленеш;
• дәүләт һәм власть.
Эмпиризм —
фәлсәфә
юнәлеше,аның
яклылартанып белү
нигезендә тәҗрибә
ята дип исәпли:
«акылда моңа кадәр
тәҗрибәдә
(хисләрдә)
булмаган һич ни
юк”, «белем — көч»”
• XVII гасыр Англиядә киң таралыш
ала һәм аннары АКШта.
•Фрэнсис Бэкон эмпиризмга нигез
салучы дип исәпләнелә.
• танылган вәкилләре -Томас Гоббс,
Джон Локк, Джон Дьюи (АКШ) була.
• Эмпиристлар, кагыйдә буларак,
рационалистларның оппонентлары
була.
«Коля киткәч, Раушаниянең бербөтеннең яртысы аның белән киткәндер»
Татарстанның халык артисты, музыкант, дирижер, композитор Фоат Әбүбәкеровның дачасы Раушания Юкачеваның дачасы янында урнашкан, алар күршеләр булган:
Кешеләр арасындагы дуслыкны югары күрә иде Раушания. Гайбәт яратмады. Бик әйбәт актриса дип бәялим. Җырламаса да, бик моңлы кеше булды. Минем өчен бик зур югалту.
Раушания урта буын вәкиле булса да, безнең – өлкәнрәк буынга якын кеше булды. Сүз дә юк, кайгыбыз уртак булсын. Аның турында начар сүз әйтеп булмый.
Софистларның төп мантыйк
ысулы буларак софизм
Үзләренең хаклы икәнен әлеге фәлсәфә
вәкилләре софизмнар — мантыйк
ысуллары, әмәлләр ярдәмендә
дәлилләгән. Алар ярдәмендә беренче
карашка дөрес тоелган сөземтә ахырда
ялган булып чыга һәм әңгәмәдәш үз
фикерләрендә бутала.
Әлеге сөземтәгә «мөгезле» софизм
мисал булып тора:
«Нәрсәне син югалтмадың, син шуңа иясең;
мөгезеңне югалтмадың, димәк, синең
мөгезең бар”.
Әлеге нәтиҗә пародокслар, логик
мәгънәле операцияләрне коррект
кулланмаганлыктан, софизмның логик
авырлыгы нәтиҗәсендә ирешелми.
Әйтелгән софизмда беренчесе ялган,
моннан нәтиҗә дә инде, тик дөрес дип
тәкъдим ителә.
Софистлар эшчәнлегенең әһәмияте
(софистларның эшчәнлеге хөкүмәтнең дә,
башка фәлсәфә мәктәпләре вәкилләренең
хупланмавына карамастан, алар грек
фәлсәфәсе һәм мәдәниятенә зур өлеш
керттеләр.
Әйләнә-тирәдәге чынбарлыкка тәнкыйди
карый алдылар;
Алар грек полсиларындагы гражданнарга
күп фәлсәфи һәм башка белемнәр
тараттылар (моның өчен алар киләчәктә
грек мәгърифәтчеләре дип йөртеләләр).
177.
3. Материянең үзоешканлык сәләте
Материянең үз оешканелыгы — тышкы көчләрдән башка үз-үзеңне тудыру, камилләштерү, үзүзеңне җитештерү
флуктуация — материягә даими хас очраклы чайкалу
һәм тайпылу.
диссипатив структура – материянең яңа тотрыксыз
хәле, флуктуация нәтиҗәсендә барлыкка килә
Диссипатив структура үсеше
вариантлары
“диссипатив структура” ныгый һәм ахыргача яңа төр
материягә әйләнә, тик энтропия шартларында — тышкы
мохиттәге энергия агымыннан — һәм динамик типта
үсешә башлый
“диссипатив структура« таркала һәм үлә- яки эчке
көчсезлек нәтиҗәсендә, табигыйлек булмаганда, яңа
элемтәләрнең ныклы булмавында, ягъни энтропия
юклыганнан — тышкы мохиттән килүче энергия
Синергетика – материянең үзоешканлыгы турындагы
тәгълимат. Рус фәлсәфәчесе И. Пригожин синергетика төп
нигез салучысы.
«Миңа озын гомер теләсә дә, күрәсең, үзенә озын гомер насыйп булмаган»
Татарстанның атказанган артисты, Марсель Сәлимҗанов премиясе лауреаты Фәнис Җиһанша әйтүенчә, Раушания Юкачева шифаханәгә ял итәргә барган булган.
– 1 июль – минем туган көн. Беренчеләрдән булып Раушания миңа шалтыратып, бик матур теләкләрен җиткергән иде. Үзе бик шат күңелле, күтәренке кәефтә иде. Иртә таңнан кәефнең яхшы булуының сәбәбе нәрсәдә, дип кызыксындым. «Наилә апа Гәрәева белән ял итәргә шифаханәгә барабыз», – диде. Миңа озын гомерләр теләде, бәгырькәем.
Тормышта ул үзенең дәрәҗәсен белә торган кеше иде. Раушания бик игътибарлы кеше буларак истә калды. Соңгы спектакльләрнең берсе «Исәнме сез?»дә аның герояинясының ире рактан үлә. Сценарий буенча алар мине дога кылырга чакыра. Мин сәхнәдә дога кылам. Ул доганы мин көннән-көн озынайтам, мәгънәлерәк итә идем. Раушания минем янга килеп: «Шундый матур догаларың өчен рәхмәт», – дип теләктәшлек белдергән иде.
Миңа озын гомер теләсә дә, күрәсең, үзенә озын гомер насыйп булмаган. Урыны җәннәт түрләрендә булсын. Ул аңа бик лаек. Ире Коля белән дә бик матур тормыш алып бардылар, туганнарны туган итә торган кеше булды, янында һәрвакыт дуслары булыр иде. Света исемле бик матур кыз да тәрбияләп, үстереп калдырдылар. Аларның да кайгысын уртаклашам, – диде Фәнис Җиһанша.
Татарстанның халык артисты Әсхәт Хисмәт Раушания Юкачева белән бергә уйнаган вакытларын искә алды:
– «Яшь йөрәкләр», «Мәхәббәт турында сөйләшик», «Авыл эте Акбай» һ.б. спектакльләрдә бергә уйнадык. Ирле-хатынлы рольләр дә бирделәр. Бернишләп тә булмый, урыны оҗмахта булсын, – диде ул.
196.
2. Хаҗәтләр һәм ихтыяҗлар классификациясе
Хаҗәтләр һәм ихтыяҗлар булуы- һәр кешегә хас сыйфат. Төрле хәҗәт һәм ихтыяҗлар иерархиясе барлыгы,
аларның конфликты, көрәше җәмгыять үсешенең эчке двигателе була. Әмма ихтыяҗлар төрлелеге прогресска
булышлык итә һәм җимерү нәтиҗәләренә китерми, тик бары хаҗәт һәм ихтыяҗлар чикле антагонистик,
үзара юк итүгә юнәлтелгән (кеше, сыйныф, дәүләт һ.б..) булмаса һәм гомум ихтыяҗлар белән бәйләнештә була.
Хаҗәтләр- кешедәр эшчәнлеге нигезе, теге яки бу гамәлне
эшләү өчен стимул. Хаҗәтләрне канәгатьләндерү –
кеше бәхетенең мөһим компоненты. Һәр җәмгыятькә
билгеле хаҗәт дәрәҗәсе һәм аларны канәгатьләндерү
өчен мөмкинлекләр туры килә. Җәмгыять ныграк үсешкән
саен, хаҗәтләр сыйфаты югарырак.
Биологик (табигый)
– гомерне саклау, туклану,
үрчү һ.б.
Җәмгыять белән
формалаштырылучы
Ихтыяҗлар- хаҗәтләрнең конкрет гәүдәләнеше,
нәрсә дә булса да кызыксынуы
Шәхси (индивидуаль)
Материаль һәм рухи
Төркем
Нормаль һәм
нормаль булмаган
Рухи-эчке дөньяны
баетырга омтылу, мәдәният
кыйммәтәренә тарту
Материаль- лаеклы
тормыш дәрәҗәсе белән
тәэмин итү жизни
Социаль –һөнәри сәләтләрне
тормышка ашыру, җәмгыять
тарафыннан лаеклы бәя алу
Сыйнфый (социаль
төркемнәрэшче, укытучы,
банкир, номенклатура
ихтыяҗы)
Иҗтимагый
(бар җәмгыятьнең)
мәсәлән, тәртип саклауда
Дәүләт барлык кешелек
ихтыяҗы (мәсәлән,
атом-төш
сугышын булдырмау
Озак вакытлы һәм
якныда гына
Рөхсәт ителгән һәм
рөхсәт ителмәгән
Гомуми һәм
антагонистик
178.
4. Материянең вакыт һәм пространствода урнаштырылуы
Вакыт һәм пространстводагы урнаштырылуы
Мәсьәләгә якынаю юлы.
Субстанциональ (Демокрит,
Эпикур) — вакыт һәм
пространствоны аерым
чынбарлык итеп санаганнар,
материя белән беррәттән
мөстәкыйль субстанция, ә
материя һәм пространство,
вакыт арасындагы мөнәсәбәт
субстанцияарабуларак
караганнар.
Реляцион ( лат. Теленнән relatio —
мөнәсәбәт) (Аристотель, Лейбниц, Гегель) —
вакыт һәм пространствоны материаль
объектлар үзара бәйләнешеннән барлыкка
килгән мөнәсәбәтләр буларак кабул иткәннәр.
Төп положениеләр
• вакыт — материя яшәеше формасы, ул материаль объектларның
озак яшәешен һәм үсеш процессында элеге объектларның эзмәэзлекле үзгәрешләрен (халәте үзгәрүен) чагылдыра
• пространство — материя яшәеше формасы, ул материал объектлар
эчендәге элементларның озынлыгын, төзелешенең үзара
бәйләнешен һәм материаль объектларның үзара бәйләнешен
характерлый
Вакыт һәм пространство үзара тыгыә бәйләнгән. Пространствода
булганнар, бер үк вакытта вакыт эчендә дә бара, вакытта барган,
простаранствода була
Альберт Эйнштейнның (ХХ гасыр
уртасы) чагыштырмалылык теориясе.
Әлеге теориягә ярашлы, пространство
һәм и вакыт чагыштырмача, һәм алар
материал җисемнәрнең үзара
бәйләнеш шартларына бәйле
чагыштырмача. Теория реляцион
теориянең дөреслеген дәлилләде,
ягъни вакыт һәм пространствоны
материя эчендәге мөнәсәбәтләр
буларак аңлыйлар, вакыт һәм
пространствога мәңгелек, үзгәрешсез
зурлык буларак элеккеге карашларны
үзгәртте.
191.
• асыл һәм күренеш;
• форма һәм эчтәлек;
• сәбәп һәм нәтиҗә;
• бердәнбер, үзенчәлекле,гомуми;
• мөмкинлек һәм чынбарлык;
• зарурлык һәм очраклылык
162.
5. Фейербах гносеологиясе
И. Канта гносеологиясе: кеше акылының танып белү сәләте чиклелеге, әйберләр һәм
әйләнә-тирә дөнья күренешләренең эчке асылы танып булмавы (агностицизм) турындагы
теория
Фейербах гносеологиясе
Үзенчәлекләре:
Әйләнә-тирә дөньяны танып белеп була, ә акылның танып белү мөмкинлекләре
чиксез. Әмма акылның танып белү мөмкинлекләренең чиксезлеге шунда ук тумый, ә
кеше эволюциясе, тәҗрибә туплау, фәнни-техник прогресс үсешүе нәтиҗәсендә торабара үсешә.
Әлеге идея асылы (акылның тора-бара танып белү сәләте үсеше турында һәм аның
чиксезлеге турында) фәлсәфәче болай дигән: «Без танып белмәгәнне, безнең
нәселебез танып беләчәк».
Основу познания составляют субъективные чувственные ощущения, в основе
которых лежит объективная реальность и которые осознаются разумом.
Шулай итеп, Фейербах гносеологиясе эмпиристик һәм рациональ алымнарны кушу
һәм тигезләү барышында материалистик принципларга нигезләнә.
4. Аристотель фәлсәфәсендә дәүләт мәсьәләсе
Аристотель фәлсәфәсендә дәүләт
мәсьәләләре
Аристотель бүлеп
чыгарган алты төр
дәүләт
Монархия
Тирания
Аристократия
Чикле олигархия
Охлократия (халык төркеме
власте, чикле демократия )
Полития (уртача олигархия һәм
уртача демократия катнашмасы)
Үзенчәлекләр
Платон кебек үк Аристотель
дәүләтне «начар» (тирания, чикле
олигархия и охлократия) һәм
“яхшы” (монархия, аристократия
и полития) дәүләт формаларына
бүлә
Иң яхшы дәүләт формасы итеп ул
политияне күрсәтә: уртача
олигархия һәм уртача демократия
җыелмасы, « урта сыйныф» дәүләте
(Аристотель идеалы)
119.
2. Вольтер фәлсәфәсе. «Мәгърифәтле абсолютизм»
Вольтер (чын фамилиясе —Аруэ) Франсуа (1694 —- 1778) — фәлсәфәче, язучы,
публицист, француз Мәгърифәтлегенә нигез салучыларның берсе.
Фәлсәфи карашлар
Дингә каршы чыгыш ясый, аеруча католицизмга каршы (дингә кагылышлы аның түбәндәге сүзләре бар:
«Кабәхәтне сытыгыз!”);
Алланы әйләнә-тирәне барлыкка китерүче итеп исәпли, бар нәрсәне бәйләүче башлангыч дип карый,
тик бернинди дә теория, бернинди дә практика аның барлыгын да, Аның юклыгын да дәлилли алмый дип
ышана;
җәмгыятьтәге тәртипне саклау, кешеләрне буйсындыру (Аллаһ җәзасы куркынычы астында) һәм әхлак
кысаларында тоту өчен Алла барлыгын әхлакый-эстетик фикер ягыннан кабул итү кирәклеген таный;
Танып белү мөнәсәбәтендә эмпиризм һәм рационализмны тәңгәл китерү, өстенлекне беренчесенә биреп;
Гади халыкка кешелекле мөнәсәбәт һәм аның хокукларын ихтирам итү өчен чыгыш ясый, тик дәүләт
идеалы итеп мәгърифәтле хаким җитәкчелегендәге абсолют монархияне исәпли, (ягъни «мәгърифәтле
абсолютизм” идеясен тәкъдим итә”), шулай ук берничә «мәгърифәтле» монархлар белән язышкан ( алар
арасында Екатерина II дә була) һәм дәүләт төзелеше буенча гамәли киңәшләр бирә.
243.
Ортодоксаль-монархия фәлсәфәсендә дини юнәлеш (дәвамы)
К.Н. Леонтьев (1831 – 1891) фәлсәфәсе
Үзенчәлекләр
Леонтьев фәлсәфәсенең төп юнәлешләренең берсе — рус
тормышы күренешләрен тәнкыйтьләү. Аның үзәгендә үсеп
килүче капитализм була. Леонтьев фикеренчә, капитализм
— «оятсызлык һәм әшәкелек”, халыкның юкка чыгу юлы,
Россия үлеме
Россия өчен исән калу юлы — капитализмнан баш тарту,
Көбатыш Европадан ябылу һәм аны ябык православиехристианлык үзәгенә әйләндерү (Византия кебек)
Россияне коткаруның төп факторлары булып православиедән тыш самодержавие, общиналык, җитди катлам
бүленеше.
Тарихи процессны Леонтьев кеше тормышы белән
чагыштырган. Кеше тормышы кебек үк, һәр халык дәүләт
тарихы туа(барлыккак килә), җитлегә һәм сүнә.
Әгәр дәүләт үзен-үзе сакларга теләмәсә, ул үлә.
Дәүләтне саклау нигезе — эчке деспотик берлек. Дәүләтне
саклап калу максаты көч куллануны, гаделсезлекне,
коллыкны да аклый.
Кешеләр арасында тигезсезлек — Алла теләге һәм шуңа бу
табигый һәм акланган.
154.
4. Иоганн Готлиб Фихте фәлсәфәсе. Фихтенең « Мин-концепция»се
Иоганн Готлиб Фихте (1762 — 1814) — немец классик фәлсәфәсе вәкиле,
профессор (соңгы яшәү елларында —Берлин университеты ректоры.
Фәлсәфәнең төп төрләре
“Мин-концепция” Аны тщкъдим итүгә сәбәп — Кант
фәлсәфәсендәге каршылыклар, ә Фихте аның укучысы һәм
тарафдары була. Фихте төп каршылыкны кантның танып
белүче субүектның (кешенең) һәм танып була алмый торган
әйләнә-тирәнең(“үзендәге әйберләр”) бүленешендә күрә. Бу
бүленеш, Фихте буенча, акылның танып белү мөмкинлекләре
чикле булу идеясе, антиномияләр кебек үк, фәлсәфәне
ахыргача аның төп бурычын – яшәеш һәм фикерләүне
берләштерүне башкару өметеннән мәхрүм итә
Төп положениеләр
Азатлык мәсьәләсе. Фихте буенча, азатлык — гомум
зарурлыкка ирекле буйсыну. Бар кешелек тарихы —
азатлык тарату процессы, аның тантанасының юлы.
Гомум азатлык нигезе — барысына да хосусый милек
бүлеп бирү.
«Мин» нең әйләнә-тирә дөнья белән
үзара мөнәсәбәте («тезис – антитезис синтез» схемасы буенча диалектик
сурәтләнә)
• «үзендәге әйберләр” идеясен үзен инкарь итә — акыл белән
танып булмый торган реаль чынбарлыкны;
• бердәнбер чынбарлык итеп эчке, субъектив, кеше “Мин”ен
игълан итә, аңарда бөтен дөнья керә (ягъни яшәешне
фикерләү эченә кую юлы белән яшәеш белә фикерләүне
берләштерә,әйткәндәй субъективны, субъектны объектка
күчерә);
• әйләнә-тирә дөнья тормышы тик субъектив “Мин” эчендә
генә була дип исәпли;
• фикерләүдән тыш,“Мин”нән тыш мөстәкыйль әйләнә-тирә
чынбарлык юк;
• «Мин» үзе — кеше акылы гына түгел, ул хәрәкәт, барлыкка
китерүче көч, әйләнә-тирә дөнья савыты, чынбарлык өсте,
югары субстанция диярлек (Декарт һәм Спиноза
фәлсәфәсендә югары субстанция аналогиясе буенча — Алла
белән).
• Абсолют Мин үз-үзен фараз
итә (“Мин Минне фараз итә);
• “Мин” “Мин түгел”не фараз
итә (барлыкка китерә) —
тышкы әйләнә-тирә
чынбарлыкны (антитезис);
• “Мин” (актив иҗат,
башлангыч, субъект, кеше
шәхесенең аңы) “Мин түгел”
белән элемтәгә керә (пассив
башлангыч белән — әйләнәтирә дөнья) Абсолют Мин
эчендә (савыт, югары
субстанция).
“Мин -кеше” һәм “Мин түгел”
арасындагы үзара бәйләнеш —
“Абсолют Мин” эчендәге дөнья
белән уратылган— субъектив рух
• гамәли ( “Мин”нән — “Мин түгел”гә; “Мин” —
иҗат итә, “Мин түгел”не билгели, үзара
бәйләнешнең төп төре);
• теоретик (“Мин тъгел”дән “Мин”гә — икенче
сирәгрәк үзара бәйләнеш төре, эмпиристик,
тәҗрибә тапшыру, “Мин түгел”дән мәгълүмат —
әйләнә-тирә дөнья- “Мин”гә (конкрет аң).
Фихтенең икекнче фәлсәфә соравы — азатлык
мәсьәләсе. Фихте буенча, азатлык — гомум
зарурлыкка ирекле буйсыну. Барлык кешелек
тарихы — азатлык тарату процессы, аның
тантанасына юл. Гомуми азатлык нигезе барысын да хосусый милек белән тәэмин итү.
4. Cоциалист-утопистлар фәлсәфәсе
Социалист-утопистлар фәлсәфәсе
Үзенчәлекләр
Танылган социалис-утопистлар
төп игътибарны бу фәлсәфәчеләр
идеаль дәүләт проектларын төзүгә
юнәлтәләр, биредә бөтен социаль
каршылыклар юкка чыгарылачак һәм
социаль гаделлек җиңәчәк
аларның проектлары чынбарлыктан
читәшкән
һәм
асылда
тормышка
ашыралмаслык
булганга,
әләге
фәлсәфәчеләре тарихка социалистутопистлар буларак керә.
Томас Мор (1478 — 1535) утопик социализмына
нигез салучы. Аңа реаль дәүләт мәсьәләләре бик
таныш була, сәяси эшчәнлек белән шөгыльләнүче
буларак: парламент әгъзасы була, община палатасы
рәисе, Бөек Британиянең лорд-канцлеры (1535 елда
католицизм тарафтары буларак җәзалап үтерелә: Пап
Атакаеннан корольгә ант бирүдән баш таркан өчен );
Томмазо Кампанеллой (1568 — 1639).
Социалист-утопистлар
фәлсәфәсенең әһәмияте
Яңарыш
чорында
тәкъдим
ителгән
социалист-утопистлар
идеяләре,
урыны
булмаган
социаль гаделсезлеккә җавап
буларак туа һәм Яңараш чорында
һәм аннары соң да дөньяны
үзгәртергә теләүче бик күп
тарафтардарлары була
Т. Мор фәлсәфәсе “Утопия«әсәрендә чыгылдарлыган. Утопия (греч. — урын, беркайда да
булмаган) — идеалҗ дәүләт урнашкан уйлап чыгарылган утрау. Т. Морга ярашлы Утопиядә:
хосусый милек юк;
бар гражданнар җитештерү хезмәтендә катнаша;
хезмәт гомуми хезмәт бураычына таянып башкарыла;
барлык җитештерү продуктлары (хезмәт нәтиҗәсе) җәмгыять милкенә күчә (җәмгыять келәтләре) һәм
утопиянең барлык әгъзалары арасында тигез бүленә:
хезмәт белән барысы да шөгыльләнгә күрә, Утопияне кыска вакыт эчендә для обеспечения Утопии
достаточно короткого рабочего дня — шесть часов;
фәнгә карата аеручы зур сәләтлелек күрсәткән кешеләр хезмәт эшчәнлегеннән азат ителә;
иң пычрак эшләрне коллар башкара — әсирләр һәм хөкем ителгән җинаятьчеләр;
җәмгыятьнең беренчел ячейкасы итеп кантуган гаилә була, ә «хезмәт гаиләсе” (чынында — хезмәт
коллективы);
бөтен вазыйфалы затлар сайланыла — турыдан яки читләтеп;
ирләр һәм хатын-кызларда тигез хокуклар (тигез бурычлар кебек үк);
халык Аллага ышана, диннәргә тигез караш яши.
184.
2.Кеше аңының төп үзенчәлекләре.
Кеше аңының төп үзенчәлекләре
Идеальлелек — ул аңның
үзегә бер төрле, материаль
булмаган асылы.
Аңның идеаль
үзенчәлекләре
Интенциональлек – предметка
юнәлгәнлек. Аңның
интенциональлеге
түбәндегеләрнең булуын таләп
итә: аң предметы (аң нәрсәне
«күрә”) һәм формалары (ул
предметны ничек кабул итә).
Аңның идеаторлыклыгы — идеяләрне уйлап
чыгару һәм тормышка ашыру сәләте — гади
чагылдыру кысаларыннан чыккан эчке мөстәкыйль
эш.
Абстракт идеяләр эшләп чыгару сәләтлелеге—
кеше аңының хайваннар аңыннан төп аермасы.
Әлеге сәләтнең нәтиҗәсе буларак мәгүлүмат
тапшыру һәм тарату системасы эшләп чыгару тел
барлыкка килү була. Идаторлылык аркасында
кешелек эволюциясе һәм үсеше, аңның тирәнәюе
мөмкин була
Аң формалары
Материаль дөньяга капма-каршы;
Материядән бәйсез
• үзләштерү, кабул итү;
Аң
предмет
ы
• аңлау, төшенү;
• кайбер очракта материягә карата
беренчел;
• тотып булмый торган, материаль
чаралар ярдәмендә танып булмый
• бәяләү;
• әйләнә-тирә дөнья, аның
предметы,күренешләре;
• хәтергә төшерү;
• хыялга бирелү;;
• тормыш тәҗрибәсе
• үзенчәлекле, мөстәкыйль
дөнья, югары дөнья белән
бәйле һәм бәйсез.
157.
3. Шеллингның гамәли ( социаль-сәяси) фәлсәфәсе
Шеллингның гамәли фәлсәфәсе (социаль-сәяси характердагы
мәсьәләләрне, тарих барышын хәл итә)
Кешелекнең тулаем төп мәсьәләсе һәм фәлсәфәнең төп предметы,Шеллинг буенча,
азатлык мәсьәләсе була. Азатлыкка омтылу кешенең үз табигатенә салынган һәм аның
тарихи процессының төп максаты була.
Шеллингның гамәли фәлсәфәсенең башка мөһим мәсьәләсе (азатлык мәсьәләсе белән
бергә) читләшү мәсьәләсе. Читләшү — кеше эшчәнлегенең реаль чынбарлык һәм
азатлык идеясе белән бәйләнешкә керүе нәтиҗәсендә башлангыч максатларга капмакаршы нәтиҗәгә килү.
Нәтиҗәләр:
тарих барышы очраклы, тарихта үзиреклелек хөкем итә;
тарихның очраклы вакыйгалары да, максатчан эшчәнлек тә катгый зарурлыкка буйсына,
болар алдында кеше көчсез, ул берни дә эшли алмый;
теория (кеше уй-ниятләре) һәм тарих (реаль чынбарлык) еш кына капма-каршы һәм
бернинди уртаклыклары юк;
тарихта азатлык һәм гаделлек өчен көрәш тагы да көчлерәк коллыкка һәм гаделсезлекккә
китергән очраклар еш кына.
254.
6. «Рус чит ил» фәлсәфәсе
«Рус чит ил» фәлсәфәсе – эмиграциядә, төрле чит ил дәүләтләрендә барлыкка
килгән, аерым бер төр фәлсәфи юнәлеш
П.С. Мержковский фәлсәфәсе
(1864-1941)
Л. Шестов фәлсәфәсе (18661938)
кеше һәм Алланың үзарамөнәсәбәт
проблемасын эшкәртә.
экзистенциализмга якын, һәм аның төп
темасы кеше, аның тормышы, аның
гамәлләре, хокуклары була.
Мережковскийның кеше һәм җәмгыять
идеаллары – христианлык, гармонияле
изге күңелле шәхес
Шестовка ярашлы, кеше һәм кеше
тормышы уникаль(кабатланмас)
Мережковский буенча, кеше шәхесе үз
гомерендә өч этап үтә:
• мәҗүси;
• христианлык белән танышу;
• кешенең эчке тулы гармониясе, аның христианлылык белән
кушылуы.
Кеше тормышы тышкы хәлләргә бәйле
түгел
кеше үз хокуклары һәм ихтыяҗларын
актив рәвештә тормышка ашырырга
хокуклы
“герой” үзен ачыктан-ачык үзен
җәмгыятькә каршы куя ала.
272.
4. Фрейдның беренче һәм икенче психологик системалары.
Беренче психологик системага ярашлы, аңсыз эшләнгәннәр нигезендә “либидо« ята — сексуаль
омтылыш, сексуаль
инстинкт
Либидо үзен түбәндәгеләрдә эзли:
сексуаль гамәлләрдә;
тормышның башка өлкәләрендә сексуаль энергиянең
сублимация (үзгәрешләр) аша сексуаль булмаганга.
Кешенең психик эшчәнлеге ул аның
сексуаль инстинкт үзгәреш
процессы. Әлеге теория Европада
ризасызлык тудыра.
Сексуаль импульс, Фрейд буенча, өч төрле
тормышка ашырыла ала:
турыдан-туры ясалган хәрәкәт аша (сексуаль, я
сексуаль булмаган) «иреккә чыгарыла”;
Аңсыз эшләнгәннәргә этеп чыгарыла;
боеккан, реактив төшенчәләр аша (оят, әхлак)
энергиядән ваз чиктерелә.
ХХ гасрының 20нче елларында Фрейд икенче психологик система уйлап чыгара,
биредә ул аңсыз башкарылганнарның энергиясе барлыкка килү проблемасына яңача
карый.
Үзәк төшенчәләр һәм системаның асылы:
Кешенең конструктив тәртибе, тудыру нигезендә Эрос (тормыш
инстинкты) ята. Аңа бәйле кеше үзенең ихтыяҗларын тәэмин итә һәм
нәселен дәвам итә.
Танатос (үлем инстинкты) кешене деструктив эшчәнлеккә этәрә, аңа
«ят» һәм хәвефле тоелганнарның барын да җимертә.
Кеше тормышы — Эрос һәм Танатосның даими үзара бәйләнеше.
189.
4. Инкарьне инкарь итү законы
Инкарьне инкар итү законы яңа искене инкарь итә һәм аның урынын ала дигән сүз, тик үзе дә тора-бара яңадан
искегә әйләнәһәм үзеннән яңарак булган белән инкарь ителә. Мәсәлән: иҗтимагый-икътисадый формацияләрне
алыштыру (тарих процессына формацион якын килүдә); «буыннар эстафетасы»; мәдәният, музыка һ.б.ларда зәвык
үзгәреше.
.
Иске формаларның яңалары белән инкарь ителүе — алга барат торган хәрәкәтнең сәбәбе һәм механизмы
Үсеш юнәлеше турындагы төп карашлар – фәлсәфәдә бәхәс тудыра
Үсеш — алга баручан
процесс, түбән формадан
югарыга күчеш, ягъни
күтәрелә бара торган үсеш
Үсеш буталчык, бернинди дә юнәлеше
юк. Практика күрсәтүенчә, өч караштан
хакыйкатькә икенчесе якынрак: үсеш
күтәрелә бара торган да, кимеп бара
торган да була ала, гәрчә гомум
тенденция күтәрелә бара торганга
кайтып кала
Үсеш күтәрелә бара торган
да, кимеп бара торган да
була ала
Үсеш линияле бармый (туры сызыктан), ә спираль буенча, шуның белән
бергә һәр спираль чорнамы элеккесен кабатлый, тик яңа, югарырак
дәрәҗәдә.
3нче сорау. Фәлсәфә фәне һәм методы.
1. Фәлсәфә фәненең эчтәлеге
Фәлсәфә фәне
Фәлсәфәнең төп
бүлекләре:
• онтология (яшәеш
турындагы
тәгълимат);
• гносеология (аң
турындагы
тәгълимат);
• кеше;
• җәмгыять.
Дүрт төп фәлсәфә бүлеге кысаларында өйрәнелгән аерым сораулар:
* яшәеш асылы;
• яшәешнең барлыкка килүе;
• материя (субстанция), аның формалары;
• аң,аның барлыкка килүе һәм табигате;
• материя һәм аңның үзара мөнәсәбәте;
• аңсызлык;
• кеше, аның асылы һәм яшәеше;
• җан, кешенең рухи дөньясы;
• җәмгыять;
• җәмгыять һәм кеше;
• табигать;
• табигать һәм җәмгыять;
• җәмгыять тормышының рухи өлкәсе;
• җәмгыять тормышының матди-икътисадый өлкәсе;
• җәмгыятьнең социаль өлкәсе;
• иҗтимагый-икътисадый формацияләр, цивилизацияләр;
• кеше, җәмгыятьнең киләчәге;
• экология, исән калу проблемасы;
• танып белү үзенчәлеге;
• танып белүче субъектның танып белү процессына йогынтысы һәм аның
нәтиҗәсе;
• аңның чикләнгәнлеге һәм чиксезлеге;
• хәрәкәт;
• фәлсәфә категорияләре;
• диалектика һәм аның законнары;
• башка сораулар.
30 популярных выражений для перевода с татарского русский язык
Син узгэрэ аласын
Син кутак малай
Сектем әле доньясын
151.
38нче сорау. Субъектив идеализм фәлсәфәсе
1. Субъектив идеализмның гомуми төшенчәсе
Субъектив идеализм фәлсәфәсе
Төп идеяләр
• беренчедән,
бердәнбер
чынбарлык ул
идея була;
• икенчедән,
идея бары тик
кеше акылында
гына яши,
ягъни кеше аңы
мөһим
чынбарлык
була, аңардан
тыш берни дә
юк.
Күренекле вәкилләре
Брекли
Юм
Фихте
Раушания Юкачеваның ВКонтакте битендә язганнарыннан
Раушания апа вафат дигән хәбәр җәмәгатьчелеккә аяз көнне яшен суккандай килеп иреште. Бер дә көтмәгәндә, бер дә уйламаганда! Аяк өстендә йөри торган кешене шулай иртә китеп барыр дип уйлыйсыңмыни? Юк! Моның булуы мөмкин түгел, ди актрисаның коллегалары, аны белгән тамашачылар әлегәчә шул хәбәрдән айнып җитә алмый. Раушания апаның якыннары белән сөйләшкәндә дә күбесе шок хәлендә калган, ни дип әйтергә дә белми, «иде» дип сөйләргә телләре җөрьәт итмәде.
Раушания апаның ВКонтактедагы битенә кереп, санаулы гына фотоларын карап та, аның ни дәрәҗәдә ачык, кояш кебек якты, янып-балкып торучан икәнлеген абайлыйсың. Менә аның төп битендәге статусы: «Сихерләрдән, күз тиюдән сәламәтләндерүче догалар». «Эш – илһам чыганагы», дип билгеләп куйган. Менә аның яраткан ире – 2009 елда мәрхүм булган Николай Юкачев фотолары. Ә фото астында тамашачыларның аны онытмавы турында сүзләре язылган. Раушания апа аларга: «Коляны онытмаганыгыз өчен рәхмәт. Урының җәннәттә булсын, бәгырем», – дигән.
Икенче бер фотосында ул татар әбисе булып киенеп төшкән. «Бу әле минем хыялым гына. Әбиләр роле бирмиләр шул. Бик уйныйсы килә без үскәндәге үзебезнең киемнәрне кигән әбиләрне», – дигән ул быелгы язмасында.
Киренская школа основана в IV в. до н. э. Аристиппом из Кирены, учеником Сократа.
Шушы мәктәп вәкилләренең төп карашлары
Табигатьне өйрәнүгә каршы чыгалар;
Иң югары рәхәтлек дип ләззәтне исәпләгәннәр;
Тормыш максаты – ләззәттә, бәхет ләззәт җыелмасы буларак,
байлыкны ләззәткә ирешү чарасы буларак кабул итәләр.
241.
4. «көнбатышчылар” һәм славянофиллар фәлсәфәсе
«Көнбатышчылар» вәкилләре – А.И. Герцен, Н.П.
Огарев, К.Д. Каверин, В.Г. Белинский заман
көнбатыш фәлсәфәсенең фәлсәфи традицияләрен
(материализм, эмпиризм) яхшы үзләштерәләр һәм
аларны рус фәлсәфәсенә күчерергә тырышалар.
«Славянофиллар» вәкилләре – А.С. Хомяков, И.В.
Киреевский, Ю.Ф. Самарин, А.Н. Островский, агайлыэнеле КС. и И.С. Аксаковлар көнбатышчыларның
оппонентлары булалар
«Славянофиллар»ның төп постулатлары
«Көнбатышчылар»ның төп
постулатлары
Россиянең тарихи яшәеш нигезен православие һәм
общиналы яшәү рәвеше тәшкил итә.
Россиянең башка цивилизациядән аерым,
“уникаль«тарихи юлы юк. Россия дөнья
цивилизациясеннән артта калды һәм үз эчендә
бикләнде (консервалап куйды үзен)
Рус халкы үзенең менталитеты белән Көнбатыш
халыкларыннан нык аерыла (изгелек, соборлык,
тәкъвалык, коллективлык, динсезлеккә каршы
ярдәмгә килү, индивидуализм, Көнбатышка
конкуренция).
Россия өчен иминлек — көнбатыш кыйммәтләрен
үзләшеререгә һәм нормаль цивилизациле ил
булырга.
Теләсә нинди реформалар,рус туфрагына көнбатыш
традицияләрен күчерү иртәме – соңмы Россия өчен
фаҗига белән тәмамлана.
2. Гуманизм
Гуманизм
Үзенчәлекләр
Фәлсәфә юнәлеше буларак XIV- XV
гасыр уртасында Европада таралу ала. Аның
үзәге Италия була.
Үзенең ңанры буенча гуманистик
фәлсәфә әдәбият белән кушыла, кинаяләп
сөйләнелә һәм әдәби формада;
Ныграк
танылган
гуманист
фәлсәфәчеләр бер үк вакытта язучылар да
булган:
Данте
Алигьери,
Франческо
Петрарка, Лоренцо Балла.
Төп сыйфатлар
Чиркәүгә каршы һәм схоластикага
каршы юнәлешләр;
Алланың чиксез
киметергә һәм кешенең
дәлилләргә тырышу;
куәтлелеген
үзкыйммәтен
антропоцентризм – кешегә аеручы
игүтибар итү, аның көчен, бөеклеген,
мөмкинлекләрен данлау;
Тормышчанлык белән сугарылган
характеры һәм оптимизм.
22нче сорау. Яңарыш чоры фәлсәфәсенең төп юнәлешләре
һәм хас сыйфатлары
Яңарыш чорындагы гомуми төшенчә һәм алшартлар
Яңарыш чоры фәлсәфәсе дип XIV—XVII гасырларда Европада барлыкка
килгән һәм үсешкән фәлсәфә юнәлешләре җыелмасы атала, ул чиркәүгә
каршы һәм схоластикага каршы юнәленәләрен, кешегә омтылучынлык,
аның бөек физик һәм рухи потенциалына ышаныч, оптимистик характырын
берләштерә.
Барлыкка килү алшартлары
• хезмәт кораллары һәм җитештерү мөнәсәбәтләрен камилләштерү;
• феодализм кризисы ;
• һөнәрчелк һәм сәүдәнең үсеше;
• шәһәрләрне ныгыту, аларны сәүдә-һөнәрчелек, хәрби, мәдәни һәм сәяси үзәкләргә
әйләндерү, феодаллар һәм Чиркәүгә бәйсез;
• европа дәүләтләрен ныгыту, үзәкләштерү, укрепление, централизация европейских
государств, дөнҗяви властҗны ныгыту;
• беренче парламентларның барлыкка килү;
• тормыштан артта калу, Чиркәү һәм схоластик (чиркәү) фәлсәфә кризислары ;
• Европада белемлелек дәрәҗәсен арттыру;
• бөек географик ачышлар (Колумб, Васко да Гама, Магеллан);
• фәнни-техник ачышлар (дары(порох), ату коралы, становлар, домна миче, микроскоп,
телескоп, китап басу, медицина һәм астрономия, башка фәнни-техник казанышлар).
20 популярных фраз для перевода с татарского русский язык
Мин сине яратам
Сезгэдэ бик куп сэлэм
Ярдәмчел һәм акыллы сыйныфташлар белән арашлырга җиңел
итзге жомга мөберек булсын
атаклы татар шагыйре
әй курыкты соң Чирик
Авыруның диагнозын билгеләргә тырышыгыз
масал ул азаби жанр
Бү шәһер мина ошыйМин аны бик яратам
Ийрэн синен гомерен алда
Сүзләрне кертеп, җөмләләр төзегез
Аның шигырьләренә бик күп җырлар язылган
Тактага язма минем исемне
Мәктәптә яңа укучылар белән
Әллә инде, кая чабасың
Кирэк ме берэр нэрсэ
Эннэм сегэйм мэй бахчим, сыктым форэшка блэ
Минен кутак сырла хин
Нинди сыйныфташлар белән аралашырга җинел
256.
Н.А. Бердяев (1874 — 1948) фәлсәфәсе
Төп положениеләр
Үзенчәлекләр
Әйләнә-тирә дөньяда иң югары кыйммәт булып азатлык тора;
азатлык, “соборлылык” (рух һәм ихтыяр бердәмлеге) кеше яшәешенең
нигезен тәшкил итә;
Кеше азатлыгына тыштан килгән хәвеф яный;
әлеге хәвеф иң элек гомуми ихтыяр һәм басу механизмы булган
җәмгыять һәм дәүләттән килә; җәмгыять һәм дәүләт кешене буйсындырырга
тырыша, аның индивидуальлеген баса; кеше бурычы — үзенең үзенчәлеген
саклап калу, җәмгыять белән дәүләткә үзен ассимиляәтерергә бирмәү;
Кеше тормышында төп рольне дин дә уйый.
Бердяев буенча, СССРда төзелүче социализм
(коммунизм) ру милли характердан чыга
(бердщмлек, үзара булышучанлык, тигезлеккә
омтылу, гаделлек, коллективлык.
Россия Көнчыгышның да, көнбатышның да ягын
кабул итәргә тиеш түгел. Ул алар арасында
арадашчы булып үзенең тарихи миссиясен
башкарырга тиеш.
Россиянең тарихи миссиясе — Җирдә «Алла
Патшалыгы» төзү (ягъни үзара мәхәббәткә һәм
шәфкатькә корылган җәмгыять)
Алла әхлак символы, кешегә үрнәк булырга тиеш;
Алла һәм кеше арасындагы мөнәсәбәтләр «тигез» булырга тиеш; Алла
Тәңре (хуҗа) ролендә чыгыш ясарга тиеш түгел, ә кеше — аның колы
ролендә;
кеше Аллага омтылырга тиеш, әмма үзен Алла белән алыштырарга тиеш
түгел.
Бердяевның фәлсәфәсе эсхатологик юнәлешкә
ия (киләчәктә «ахырзаман»ны ни гезли).
137.
Төп идеяләр
Дөньяның эзмә-эзлекле материалистик картинасын тәкъдим итә;
Материаль һәм иҗтимагый яшәеш өчен икътисадның ролен күрсәтә;
Фәлсәфи мәсьәләләрне диалетика күзлегеннән аңлата;
Тарихны максатчан һзм закончалыклы процесс буларак карый;
Кеше, җәмгыять, дәүләт барлыкка килү турында тулы картинаны бирә;
Атеистик позициядән (караштан) чыгыш ясый.
4. Аверроэса (Ибн-Рушда) фәлсәфәсе һәм аның Европа өчен
әһәмияте (схоластикага каршы тору үзәге)
Ибн-Рушда фәлсәфәсе (аверроизм)
Төп положениеләр
Барлыкка килү һәм үсеш үзенчәлекләре
• иҗат итү ториясе кире кагыла (дөнья мәңгелек,
ул тудырыла алынмый һәм юкка чыгарылмый);
• Алла булу ихтималлыгы булырга мөмкин, әмма
аның артында материянең беренчеллеге танылмый
(Алла һәм әйләнә-тирә материаль дөнья мәңгелек
төшенчәләр»);
• Алланың мөмкинлекләре чикле, аларның төп
мөмкинлеге — материягә форма бирү;
• Алла һәр нәрсәне хәрәкәткә китерә дигән идея
инкарь ителә;
• хәрәкәт —материянең үз-үзендә ябылган
мөстәкыйль үзенчәлеге дәлилләнелә;
• каты детерминизм идеясе тәкъдим ителә
(табигатьтәге бәйләнгәнлек һәм кирәклелек);
• җанның үлемсезлеге мөмкинлеге инкарь ителә
(тәннең үлүе берсүзсез җанның үлүе, тик
коллектив акыл — барлык кешелек акылы, аерым
кешенең акылы аның бер өлеше, — үлемсез);
• « ике төрле хакыйкать» идеясе тәкъдим ителә —
фәлсәфи һәм дини хакыйкатьләр бүленгән; диндә
хак булган, фәлсәфәдә ялган булуы ихтимал һәм
киресенчә.
• Аверроэс гарәпләр властендә булган Испаниядә
яшәгән һәм эшләгән, һәм көнбатыш-европа
фәлсәфәсе вәкиле була.
• Аның тарафыннан аверроизм фәлсәфәсе
төзелә,ул Европада киң таралу ала, католицизм
һәм схоластикага каршы тора.
•Аверроэс фәлсәфәсе үзенең асылы буенча
материалистик була һәм алдынгы гарәп фәлсәфәсе
(вәкилләре Әл-Кинди, Әбүгалисина) һәм
системалаштырылган иҗади эшкәртелгән
Аристотель тәгълиматы кушылмасы буларак туа.
Материалистик, Аверроэсның дингә каршы
фәлсәфәсе европа фәлсәфәсенә зур йогынты ясый.
Аверроизм киң таралу ала, университетларда
укытыла, схоластикага каршы торучы фәлсәфи
тәгълиматларны тарту үзәге була
• Киләчәктә күренекле католицизм һәм схоластика
Фома Аквинский аверроизмны тәнкыйтьләүче һәм
Аверроэс фәлсәфи идеяләренә каршы көрәшүче
була: аның хезмәтләре арасында «Аверрростларга
каршы акыл бердәмлеге турында» хезмәте бар.